گرافیک محیطی . تصویر جامعه

[fire]

چگونه می توان عوامل اختلال و ناآرامی شهرها و جوامع را شناخت؟ کارشناسان و صاحب نظران در علوم و دانش های مختلف درصدد یافتن پاسخ هایی مناسب برای این سؤال عمومی هستند. این که ریشة اصلی این ناآرامی چیست و چگونه باید آن را مهـار و به آرامش تبـدیل کرد، از مسایل مهم زندگی در جـوامع انسانی معـاصر است که دانش هایی نظیـر روانشناسـی، جـامعـه شناسـی، فـرهنگ شناسی، شهرسازی، ارتباطات و رسانه به دنبال راهکارهای مناسب آن هستند.
دراین میان نقش مقولة هنر قابل توجه و تأمل است و در میان هنرها نیز، هنرهای تجسمی با گرایش های کاربردی و ارتباطی خود سهم به سزایی را در این حیطه دارند.
گرافیک (1) را باید کاربردی ترین زیرمجمــوعــة هنــرهای تجسمــی دانست. در عصــر ارتباطات، به دلیل محدودیت های خاص زبان نوشتاری و نارسا بودن کلمات و واژه هـا، گرافیک به عنوان مهم ترین رسانة ارتباط تصویری مطرح شده است. حضور رسانه های قدرتمند تصویری دیگر نظیر ماهــواره، تلویزیون، اینترنت و نرم افزارهای چندرسانــه ای رایانه ها، نه تنها اهمیت گرافیک را کاهــش نداده، بلکه آن را به عنوان رسانــه ای کارآمد درخدمت گرفته است. در این رسانه ها، تصویر همگام با زمان در حرکت است و برای تأثیرگذاری بهتر، جلوه های گرافیک متحرک(2) را به عنوان مهم ترین عامل بیان تصــویری به خدمت می گیرند.

کارشناسان با توجه به دامنة وسیع فعالیت های گرافیک، اهداف و ویژگی های آن، قابلیت های تکثیر و تولید مجدد و درنظر گرفتن عملکرد و کاربرد آن، زیرشاخه های متنوعی را برای آن در نظر گرفته اند: گرافیک تبلیغاتی، گرافیک مطبوعاتی، گرافیک فرهنگی، گرافیک سیاسی، گرافیک تلویزیونی و گرافیک محیطی. تعیین مرز دقیق و معین کردن حد و حدود بین این دسته بندی امر دشواری است. گرافیک هنری وسیع و گسترده است که به آسانی هنرها و دانش های دیگر را به خدمت گرفته و به آن ها شکلی گرافیکی می دهد. این هنر به مرور آن چنان تنوع و تحولی پیدا کرده که بر بسیاری از رسانه های ارتباطی دیگر استیلا پیدا کرده و مخاطبان را به شدت تحت تأثیر خود قرار می دهد.
ابعاد و جنبه های تازه، گرایش های نوین، ارتباط مستقیــم با دانش هـای دیگر نظیــر جامعــه شناسی و روانشناسی و فن آوری روبه رشد آن، واژگان و تعابیر جدیدی را وارد تعاریف قبلی گرافیک کرده است. اما در هر تعریفی که برای گرافیک آورده شود، ارکان و ویژگی های اصلی شامل تکیه بر دانش تجسمی، عناصر و نقوش تصویری و خصوصیت انتشار و تکثیر به جای خود باقی است و همین ارکان است که گرافیک را از سایر هنرها متمایز می کند. استفاده از عناصر تصویری ساده و همه فهم، بیان صریح، وسعت مخاطب و قدرت تأثیرگذاری، گرافیک را به عنوان مهم ترین رسانة ارتباطی مطرح کرده است.
اما از میان تمامی زیرشاخه های هنر گرافیک، قوی ترین ابـــزار فــــرهنگ ســـازی و تأثیـــــر بـر افکارعمومی(3) شهروندان به گرافیک محیطی تعلق دارد. دنیای معاصـر، فضایی است آکنده از پیام، و اطلاعات فراوانی که به طور مستمر مبادله می شوند. هر آن چه به مدد عناصر تصویری و بهره گیری از دانش وسیع هنرهای تجسمی و استفاده از امکانات هنرهای زیبا در سطح جامعه مورد استفاده قرار می گیرد و باعث جلب توجه مخاطب شود در حیطۀ گرافیک محیطی قرار می گیرد.
مهم ترین خصیصة هنـرهای تجسمـی __ که گرافیک کاربردی ترین آن ها است __ رابطه ای است که با جهان دیداری برقرار می کند. در جهان واقعیت پیوند انسان با محیط پیرامون با بهره گیری از حواس پنج گانه ممکن می شود، اما عنصر بینایی__ دیداری در هنرهای تجسمی رکن اصلی درک، فهم و خلاقیت است.
گرافیک محیطی نیز به طور مستقیم و بسیار سریع و لحظه ای، با قوۀ بینایی مرتبط است. پوسترها، تابلوهای بزرگ راه ها، علایم راهنمایی و رانندگی، تابلوهای حمل ونقل عمومی، تبلیغات ایستگاه های حمل ونقل، تبلیغـات بدنة اتـوبوس هـا و سایـر وسایل حمل ونقل عمومی، استندها و بیلبوردهای نصب شده در سطح شهر با ابعاد متفاوت، ویتــرین ها و تابلـوهـای مغازه ها و فــروشگاه ها، سردر سینماها، علایم آویخته در فضا و بالن ها، نقاشی های دیواری و دیوار نوشته ها، بسته بندی کالاها، طراحی وسایل عمومی مانند باجه های تلفن همگانی، طراحی محیطی پارک ها و فضاهای مشابه، فضاسازی های تبلیغاتی و تجاری، طراحی اجسام در میادین، علایم نورانی (نئون ها) و ... همه در زمرۀ گرافیک محیطی قرار می گیرند. به عبارت دیگر می توان گفت تمامی موارد مذکور از جمله عوامل بیانی در گرافیک محیطی هستند.

در تکمیل تعریف گرافیک محیطی، آن را باید یکی از ارکان اصلی زندگی اجتماعی و شهری قلمداد کرد. حضور طراحی و جلوه های هنرهای تجسمی در زندگی روزمره از طریق گرافیک محیطی میسر است. گرافیک محیطی مؤثرترین ابزار برای تأثیر بر الگوهای رفتاری زندگی انسان شهرنشین است. گرافیک محیطی یک پدیدة اجتماعی است که با توجه به فضاسازی تصویری، خصایص ملی، قومی، فرهنگی، قراردادهای اجتماعی، آداب و سنن و گرایش های سیاسی و اقتصادی جامعه قابل تحلیل و بررسی است.
گرافیک محیطی با علوم ارتباطات و رسانه ها پیــوندی مستقیــم دارد. از همین روست که از آن به عنوان مهم ترین روش ارتباطی(4) نام برده می شود. هرچند که در تمامی شاخه های هنرهای تجسمی توانایی برقراری ارتباط با مخاطب از عوامل اصلی قلمداد می شود، اما در گرافیک محیطی، نیّت و هدف اصلی خلق و ارایة اثر بر همین ارتباط استوار است.
در بعضی از جوامع با استفاده از قدرت بیانی گرافیک محیطی و جاذبه های بیانی تصاویر تجسمی، شیوه های فرهنگ سازی تازه ای ارایـــه شــده است. در عین حال گرافیک محیطی هنری است به شدت اقتصادی و مرتبط با اهداف تجاری. در جوامع سرمایه داری تبلیغات بیش از هر چیز دیگر قابل توجه است و آن چه مد و مدگرایی نامیده می شود، به طور مستقیم یا غیرمستقیم مردم را وادار می کند تا به مصرف بیشتر روی بیاورند.
تمامی جلوه های تصویری شهری – خواه در فضاهای باز و تصاویر غول پیکر و خواه در اماکن عمومی سربسته – از قدرت بیان بصری ویژه ای برخوردارند که چگونگی بهره مندی از آن ها در حیطة وظایف طراح گرافیک محیطی تعریف می شود. از همین رو طراح گرافیک محیطی علاوه بر دارا بودن دانش تجسمی و آشنایی کامل با بنیان های گرافیک و شیوه های بیانی تصویر، باید در محدودة دانش های دیگری نظیر جامعه شناسی، معماری، شهرسازی، مخاطب شناسی، روان شناسی، علوم ارتباطات و رسانه با اساتید و کارشناسان این رشته ها مرتبط و از نظرات و تجربیات علمی و تخصصی آن ها برای ارایة فضای تصویری مناسب بهره گیرد. چنانچه طراحی محیط در فضاهای بسته و سرپوشیده نظیر اماکن عمومی سربسته، ایستگاه های مترو، ساختمان ها و دفاتر، غرفه های نمایشگاهی و موارد مشابه انجام گیرد، لازم است طراح گرافیک محیطی از همکاری یک طراح دکوراسیون داخلی برای نیل به هدف موردنظر استفادة مطلوب نماید.
تسهیل در امر ارتباطات، بهبود اوضاع روانی و امنیتی، آگاه ســـازی از امکانـات شهـــــری، تسهیل فعالیت های اقتصادی، کاهش تشنجات عصبی، تبلیغات در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی، تجاری و فـــرهنگـی از مهـــم ترین اهــداف گرافیک محیطی است.
طراح گرافیک محیطی همواره باید به عنوان کارگردانی ماهر تمامی جوانب و حاشیه های کار را بررسی کند و با در نظر گرفتن تمامی موارد طرح و ایده خود را ارایه نماید. یکی از نکات بسیار مهم در طراحی گرافیک محیطی توجه به عنصر حرکت است. گرافیک محیطی در تقسیم بندی بین گرافیک ایستا و گرافیک متحرک باتوجه به ویژگی ها و کاربردش در زمرة گرافیک ایستا قرار می گیرد. اما نوعی دیگر از حرکت – حرکت ناظر– مرزهای آن را به گرافیک متحرک نزدیک و در مواردی ترکیب می کند. مردم جوامع به طور مرتب در تردد هستند و یا از داخل وسایل نقلیة درحال حرکت تصاویر محیط را می بینند و یا این که وسایل و ابزار تبلیغ – مانند طراحی بدنۀ اتوبوس ها – در حرکت هستند.

عناصر شتاب، حرکت و هم چنین تراکم عوامل جالب توجه در یک محیط شهری گاهی به ندیدن منجـر شده و سبب می شود که مفــاهیم تصویری به خوبی درک نشوند. هر اثر گرافیکی باید ابتدا قابل رویت باشد و به دنبال آن درک و فهم شود. هم چنین پیـام و مفهوم آن باید باورپذیر باشد و ادلة پیـام، خوب دیده شود. مخاطب تصاویر، زمانی آن ها را حقیقی می پندارد که استدلال های بصری مفاهیم را بپذیرد.
طراح گرافیک محیطی برای نیل به اهداف موردنظر بهتر است از هر عاملی برای جلب توجه مخاطب استفاده نماید و هر جلوۀ تصویری را مصادره به مطلوب(5) کند. این اصــل مهـم روان شناسانــه به خصوص زمانی به عنوان وسیله ای قدرتمند تأثیرگذار است که طراح بخواهد با هوشیاری و ظرافت وضعیت رفتاری خاصی را در مخاطب برانگیزاند. به عنوان نمونه برای کالای مصرفی تبلیغ نماید و یا با ترکیب تصویر و نوشتار نوعی از الگوی رفتاری و یا حرکتی فرهنگی را به مخاطب بقبولاند. استفادة هوشمندانه از این اصول همواره برای طراحان گرافیک رضایت بخش بوده است. اما باید مواظب بود که طراح با پافشاری بیش از حد بر این روش به ورطۀ زیاده گویی و تکرار بیش از اندازه سقوط نکند. تکرار آگهی های یکسان به اشکال گوناگون و دفعات بی شمار و شعــارهــای نامأنـوس _ که تقلبی بودن آن در ذات جملات مستتر است – از گلایه های عمومی و همیشگی مخاطبان بوده است. مردم جامعه از مشاهدة مستمر موضوعات تکراری و کهنه خسته و آزرده می شوند. خارق العاده ترین تصاویـر نیز در صورت استفـادة نامناسب عادی و فاقـد تأثیـرگذاری خواهند بود.
استعمـال مکــرر و کاربرد بی رویـة تصـاویر، بی محتوا شدن آن را در پی خواهد داشت. از این رو، تصاویر باید طوری ارایه شود که تأثیرات پیام در ذهن باقی بماند. اگر چه عنصر تکرار از اصول مهم گرافیک جهت تأکید تداوم موضوع هستند اما طراح گرافیک نباید با تعصب بر این عنصر، از اصل تنوع چشم پوشی کند. تکرار، زمانی بیشترین تأثیر ذهنی را داراست که با تنوع همراه باشد.
در تردید نگه داشتن مخاطب و ارایة تدریجی پیام ها و مفاهیم از دیگر جلوه های مورد استفاده در گرافیک محیطی است. با این روش مــدت زمانی طول می کشد تا پیام ارایه شود، اما به نوعی باعث جلب توجه عمومی خواهد شد و به طور طبیعی در مردم انتظار تصاویر و نوشتار نوبت بعد را به وجود می آورد. همین انتظار و دنبال شدن تصاویر از سوی مخاطب، مانایی تصــویــر در ذهن آن ها را سبب می شود.

استفادة تمام و کمال از تکنیک های گرافیک، استفاده از جلوه های نور ــ نور طبیعی در فضای باز و نورهای محیطی دیگر جهت فضاهای بسته و یا نورپردازی شب – و رعایت نکاتی نظیر انتخاب محل نصب، ارتفاع موردنظر با توجه به دید بیننده، تکنیک های اجرایی، هماهنگی با موضوع و محیط و یا استفاده از کاراکترهای مخصوص و ترفندهایی از این دست، از جمله وظایف دیگر طراح گرافیک محیطی است. طراح گرافیک محیطی با عوامل و امکانات موجود انواع شیوه های بیانی را در نظر می گیرد تا توجه مخاطب را برانگیزاند و به دنبال آن به هدف خود نزدیک شود.
نورمن کرو – استادیار دانشکدة معماری دانشگاه نتردام – «و» پل لاریو ــ استاد معماری دانشگاه بال استیت – در کتاب یادداشت های بصری برای معماران و طراحان(6) دو نوع مهارت را برای سواد بصری قابل توجه می داند. یکی بیان بصری و دیگر ذکاوت بصری. «بیان بصری راجع به پیام هایی است که ارسال می کنیم و ذکاوت بصری مربوط به پیام های بصری دریافتی است. درست همان طور که صحبت کردن و گوش دادن مهـــارت هایی مرتبط و در عین حال مجزا هستند، دیدن و ارایـه کردن نیز به یکدیگر وابسته، ولی جدا هستند.»
اما نکتة مهم این جاست که سواد بصری مانند زبــان نـوشتــاری باید به تــدریج آمــوختـه شود. در بیان تجسمی اصل مهم دیده شدن است و بیان بصری قصد دارد پیـــام را طوری ارایـــه دهـد که به بهترین شکل دیده شود. دیدن را همــواره باید به عنــوان پیش نیـاز بیــان بصـری دانست. این که از چه توانایی ها و امکاناتی برای بهتر دیده شدن استفاده شود، نیازمند رعایت کردن تمامی موارد و اصولی است که به آن ها اشاره شد. بعد از بیان بصری نوبت ذکاوت بصری است. ذکاوت بصری توانایی دیدن و درک اطلاعات، پیام ها و مفاهیم به صورت صریح و واضح است. فهمیدن و به کاربردن مفاهیم بصری نیز مهارتی است که بخشی از آن آموختنی و بخش دیگرش غریزی و درونی است.

در عرصة ارتباطات غیر کلامی وظیفة طراح گرافیک بسیار مهم و جالب توجه است. شاید به همین دلیل است که بسیاری از دروس تخصصی ارتباطات، تبلیغات، روان شناسی، جامعه شناسی و آشنایی با فرهنگ و تاریخ اقوام جزو دروس دانشگاهی گرایش های ارتباط تصویری گنجانده شده است.
تا این جا تعاریف و اهداف گرافیک محیطی و وظایف طراحان گرافیک محیطی به اختصار بیان شد. این همه مقدمه ای بود برای بیان اصلی ترین هدف گرافیک محیطی در جوامع شهری. مهم ترین ویژگی گرافیک محیطی با در نظر گرفتن تمام مواردی که برای آن ذکر شد، ایجاد مناظر زیبای بصری در جامعه است. زیباسازی جوامع تأثیر فراوانی در سلامت ذهنی مردم دارد. گرافیک محیطی در کنار پیام ها و مفاهیمی که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم انتقال می دهد موظف است فضایی سالم، پرنشاط و قانع کننده برای سکنة شهر فراهم آورد.
در گرافیک محیطی و مباحث آن، طراحی مبلمان شهری با توجه به عوامل زیبایی محیط جامعه صورت می گیرد. مبلمان شهری، فراهم آوردن محیط زیبای بصری، هماهنگی مطلوب محیط زندگی، آرامش بخشــی به مخاطب و کاهش دغــدغـه های روانی افراد جامعه را مدنظر دارد مردم به طور غریزی به زیبایی، تعادل، توازن و آراستگی تمایل و از زشتی و ناهنجاری پرهیز دارند. حضور در محیطی که همۀ عناصر آن در جای مناسب خود قرار گرفته و تمامی عناصر بصری به طور هماهنگ تأثیرات اصولی و درستی را رعایــت می کنند برای هر شهروندی لذت بخش است و خستگی ها و دغدغه های زندگی روزمــــره را به آرامش و سلامت روانــی بدل می کند.
باید اقرار کرد که عنصر زیبایــی ــ به عنوان مهم تـرین عامل فضاسازی و مبلمان شهری ــ در بعضی از جوامع معاصر مورد کم توجهی و در مواردی بی توجهی قرار گرفته است. الگوهای تبلیغات تجاری و مصرف گرایی و عرصة رقابت محصولات، بدون توجه به بسیاری از اصول زیبایی شناسی وجه غالب گرافیک محیطی در این جوامع است که به نوعی نظم عمومی جامعه را بر هم زده است.

حضور نامنظم، پرت افتاده، بدون هماهنگی بصری و فاقد ارزش هــای زیبــاشناسانة تصویری آگهی های تجاری، نه تنها به دلیل استفاده های نامناسب و غیر کارشناسانه نتوانسته در راستای اهداف تبلیغاتی به خوبی عمل کند، بلکه طراحی های ضعیف و نحوة ارایة آن ها آشفتگی های بصری فراوانی به وجود آورده است. این آشفتگی های تصویری در کنار اوضاع نابسامان شهرها و جوامع، امنیت روانی مخاطبان را به شدت مختل می سازد.
اگر شرایط اجتماعی برای بهترین شکل استفاده از گرافیک محیطی و جنبه های اثــر بخشی و فرهنگ سازی آن فراهم آید، این ابزار هنری می تواند در عرصه های مختلف آموزشی، تبلیغاتی، ارتباطی، سیاسی و اقتصادی تأثیرات مثبت و خوشایندی برجا گذارد و ضمن آن در کنار تمامی اهداف کاربردی و انتقال اطلاعات به عواملی منتهی شود که ساختارهای اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و سنتی جامعه را به طور درست و با توجه به اصول بنیادین اصلاح و ارایه نماید و از سوی دیگر در کنار تمامی موارد مذکور، از جاذبه های زیبایی شناسی بیان هنری در جهت زیباسازی ظاهـری شهر و به تبـــع آن لذت بردن مردم از زندگی شهری استفاده نماید.
باورپذیری اجتماع نسبت به اصول مهم گرافیک محیطی و تأثیرات آن، رشد فکری مدیران فرهنگی و هنری، سیاست گذاری های کلان اجتماعی شهرها، استفاده از طراحان آشنا با اصول و بنیان های طراحی و خلاقیت بالا، مشاوره با کارشناسان زبده و باتجربه و عزم عمومی نسبت به زیباسازی جوامع شهری از جمله مهم ترین عوامل رشد کمی و کیفی عرصۀ گرافیک محیطی و مبلمان شهری به حساب می آیند.

نکتة آخر این که هنرهای تجسمی مهم ترین ابزار ارتباطی و آموزشی هستند که قدرتی فراتر از تصور دارند و در این میان گرافیک محیطی به عنوان ابزاری اجتماعی و توانمند علاوه بر رسالت و وظایف پیام رسانی و انتقال مفاهیم، چشم را به خود جلب می کند تا نظم لازم را برای درک چیزهای قابل رؤیت در ذهن مخاطب پدید آورد و در شناخت ارزش های زندگی اجتماعی مطلوب، به او یاری رساند.


•پی نوشت ها

1 - عنوان «ارتباط تصویری» در ایران به جای لغت «گرافیک» جایگزین شده است که با توجه به کاربردها و محدودة وسیع این هنر، بار معنایی آن، کوتاه گویی و خلاصه گویی که ویژگی اصلی این هنر است، چندان رسا نیست و لغت «گرافیک» رایج و عمومی است.
2 - گرافیک متحرک، گونه ای از هنر گرافیک است که در آن تصاویر بر روی نوارها و یا صفحه های مخصوص ثبت و ضبط شده و به مدد رسانه های ارتباطی نظیر تلویزیون، کامپیوتر و پروجکشن به نمایش در می آیند. گرافیک تلویزیونی مهم ترین شاخة گرافیک متحرک است. تصاویر متحرک اگر در زمان موردنظر توسط مخاطب درک و فهم نشوند تأثیرگذاری خود را از دست خواهند داد.
3 . Public opinion
4 . Style of communicating
5 . Self - fulfilling prophecy
6 - این کتـاب توسط سعید آقایی و محمود مدنــی تــرجمــه و در سال 1378 توسط انتشارات هنر و معماری به چاپ رسیده است.

مسعود درویش زاده

منبع پارس ویکی